"NGƯỜI RỪNG" - NHÌN TỪ CHÍNH SÁCH ĐỊNH CANH ĐỊNH CƯ.

Có lẽ sẽ không bao giờ chúng ta biết được lý do thực sự khiến cha con ông Hồ Văn Thanh trở thành “Người rừng”. Ông đã già yếu, khó mà phục hồi trở khỏe mạnh, lại không buồn nói; anh Lang thì chắc cũng không biết cha mình đã nghĩ gì khi mang anh vô rừng nên khai thác họ để hiểu là chuyện gần như không thể. Trên mạng và các báo cũng đã có quá nhiều phỏng đoán, nào là kinh sợ chiến tranh, người giữa hai làn đạn, muốn tránh xa loài người bạc bẽo, mặc cảm tội lỗi nào đó với tổ chức, cộng đồng... Tất cả đều có thể, thế nhưng theo tôi, nếu soi chiếu điều này với các bản người Rục ở Quảng Bình vừa nóng trên các mặt báo cách nay hơn năm vì nạn đói ở nơi ở mới, ta sẽ hiểu vấn đề một cách căn cơ hơn nhiều.

Hầu như tất cả các dân tộc sống dọc dải Trường Sơn đều du canh du cư suốt nhiều ngàn năm qua. Đó là một lựa chọn khôn ngoan vì khi mà nền bản đã lầy ra bởi chất thải của người và gia súc thì cần phải bỏ nó để đi tìm một chỗ ở mới, nếu không sẽ rất dễ nhiễm bệnh. Việc canh tác và săn bắn tìm nguồn đạm cũng vậy, khi các rẫy đã bạc màu thì người ta đi tìm rẫy khác; khi các con suối đã cạn cá, thú rừng cũng bỏ chạy xa thì người ta lại đi tìm một chỗ ở mới. Tất cả như được bắt đầu lại từ đầu, cứ 3-4 năm thì tất cả lại sach sẽ tinh tươm như mới.

Một góc nhà định canh định cư của người Rục đã được biến thành một góc hang theo thoi quen họ họ đã sống từ hàng ngàn năm qua. Bình thường khi góc hang này bẩn người ta sẽ đi tìm chỗ ở mới. Nay thì không ! (ảnh Dương Minh Phong).


Nhưng kể từ ngày nhà nước ta ra chủ trương định canh định cư cho đồng bào miền núi thì mọi chuyện đã khác. Đồng bào được vận động xuống thấp, tập trung ở những thung lũng, xếp vô ở những căn nhà xây lợp tôn hoặc ngói và trồng lúa nước. Vì không thấu hiểu sự ưu việt và những hạt nhân hợp lý khá khoa học từ ngàn năm qua của lối sống du canh du cư nên phần lớn các cơ quan phụ trách việc này nghĩ như vậy là xong: Tổ chức cho bà con trồng lúa nước và ở nhà xây. Họ quên rằng nguồn đạm mới là thứ quyết định nhất trong khẩu phần người miền núi. Có thịt thì một nồi súp với củ mì (củ sắn) cũng vẫn cứ bổ dưỡng và ngon miệng hơn là nồi cơm trắng ăn với muối ớt! Không có thịt sức khỏe những đứa trẻ như suy sụp hẳn. Heo thì cũng dành cho dịp lễ tết, cúng cơm mới. Gà thì cả đàn nhưng có hôm sáng ra chẳng còn con nào vì dịch bệnh. Đó là chưa nói do tập quan cũ, heo gà sống chung với người nên chẳng mấy hôm nhưng khu nhà định cư trở nên lầy bẩn không thể chịu được.

Xem ảnh của nhà báo Dương Minh Phong kể chuyện người Rục ở Quảng Bình dang đói trong những căn nhà xây định cư chúng ta hiểu trong những năm thuộc thập kỷ 80 ở thế kỷ trước cũng y như vậy ở các huyện miền núi Quảng Nam, Quảng Ngãi. Và chuyện tất nhiên đã xảy ra, một số người quay lại làng cũ để sống cuộc đời du canh du cư nhưng trẻ con lớn lên sạch sẽ, khỏe mạnh! Muốn hỏi nhà báo Dương Minh Phong là liệu đã có người Rục nào bỏ vào lại rừng sâu chưa? Tôi tin là đã có, và họ đang là “người rừng” lang thang đâu đó chưa được phát hiện ra thôi.

Hãy thử hình dung đi, cả một đời bạn sống dưới tán rừng già, rừng đủ nuôi sống bạn khỏe mạnh, nay bỗng chốc bạn bị lôi ra ở nơi trống hoang trống huếch, trong căn nhà xây dưới mái tôn. Tìm trái ớt đốt mía cũng không ra thì bạn có nhớ về nơi ở cũ? Nhiều người đã dần thích nghi và chỉ cần một hai năm thì đã có được cuộc sống mới với những phong tục mới. Thế nhưng một số người thì không, bao giờ và ở đâu cũng vậy, họ luôn là số ít, họ nhạy cảm, họ không thay đổi lối sống được.  

Người viết bài này đã từng theo đoàn cán bộ huyện Phước Sơn, một huyện miền núi nằm dưới chân núi Ngọc Linh cao hơn 2.000 mét, lặn lội vào rừng sâu để vận động bà con trở về lại nơi ở mới trong những năm trước sau 1980. Nhìn căn nhà sàn họ mới dựng lên giữa rừng sâu, phên nứa mới toanh, dàn bếp chưa ám khói, trên đó thịt thú rừng hong khói treo lủng lẳng, góc bếp thì quả cà quả mướp cũng tươi xanh... tôi chợt hiểu tại sao họ đã từ bỏ căn nhà xi măng lợp tôn nóng hầm và lầy lội, phân heo phân gà quanh chỗ nằm ngủ ở khu định cư để về lại chốn rừng sâu này.

Dọc dải trường Sơn còn bao nhiêu người chọn cách sống du canh du cư cũ? Tôi tin rằng còn nhiều lắm chỉ có điều chúng ta chưa biết đến thôi. Chỉ có điều không hiểu là tại sao cha con ông Thanh đã chọn một lối sống cực đoan hơn những người không chịu định canh định cư khác; về bản cũ, ở không xa bản mới lắm, chỉ 4 tiếng đi bộ tức chỉ chừng 15km đường rừng nhưng không hiểu sao vẻ mặt anh Lang khi bước ra khỏi rừng khiến chúng ta đau xót. Anh ngơ ngác và như hoàn toàn không biết đến thế giới loài người. Có thể chỉ đơn giản là quá nhiều người muốn bắt anh về và hai cha con anh đã phải liên tục bỏ trốn. Hơn nữa, một tuổi thơ không bóng người nó sẽ quyết định tất cả phần đời còn lại. Tuổi thơ anh Lang, giai đoạn sau 1975, hoàn toàn có đủ điều kiện để anh cả chục năm không tiếp xúc với ai cả.

Trước khi nghĩ đến một điều gì đó đầy kịch tính, nhuốm màu tiểu thuyết thì hãy nhìn bối cảnh lịch sử cũng như không gian xã hội thời đại lúc xảy ra câu chuyện. Đem góc nhìn, quan điểm, cặp mắt bây giờ để nhìn mọi chuyện ta sẽ không bao giờ hiểu được tại sao lại có thể như vậy.